سخنان رئیسی باعث درگیری میان ایران و طالبان شد؟

محمدحسین عمادی: امتیازاتی که در قرارداد ۱۳۵۱ گرفتیم را به خواب نمی‌دیدیم/ طالبان آرزو دارد برای به دست آوردن مشروعیت وارد جنگ شود

«محمدحسین عمادی» مشاور ارشد سابق برنامه توسعه سازمان ملل در افغانستان نشست «آب هیرمند: سیاست‌ها، روند‌ها و چشم‌انداز آینده» گفت: موضوع خیلی پیچیده و حساس است. ماهیت مساله ژئوهیدروپولیتیکال است. قرارداد ۱۳۵۱ برای آن زمان بسیار خوب بود. افغان‌ها می‌گویند شفیق یک لکه ننگ در کارنامه‌اش داشت و آن توافق با ایران بود. این توافق یک حقنه به گلوی افغان‌هاست.

این توافق دقیقا زمانی امضا شد که ایران عقاب اوپک بود. در خاطرات فروغی هم ببینید این مساله را تایید می‌کند. من هیچ سفیری را به اندازه آقای فروغی معتمد و معتقد به مملکتش ندیدم. حالا ما کشوری طرف هستیم که فکر می‌کند بازنده توافق است. می‌گویند چندین سکه و تریاک رشوه داده‌اند که این توافق امضا شود. حالا این کشور که فکر می‌کند بازنده قرارداد است قرار است این توافق را اجرا کند.

ما بیشترین امتیاز ممکن را که خوابش را هم نمی‌دیدیم در این قرارداد گرفته‌ایم. این تقاضایی بود که شاه داشت و فکر می‌کرد چون روس‌ها حوزه نفوذشان را زیاد کرده‌اند باید این قرارداد را ببندد. از طرفی در اثر فشار «اسدالله علم» این توافق نهایی شد. یکی از دلایلی که شاه این توافق را پذیرفت، اصرار علم بود. ما به ازای این قرارداد برای افغانستان «هیچ» نبود.

در حال حاضر هر دو رژیم در دو سمت مرز، رژیم‌های مذهبی هستند، مضاف براینکه طرف مقابل ما یک حکومت غاصب است که در فضای بین‌الملل هم به رسمیت شناخته نشده است. طالبان آرزویش این است که برای به دست آوردن مشروعیت، وارد یک جنگ شود. دفاع از مرز و کلیت افغانستان با یک جنگ حاصل می‌شود؛ بنابراین این مساله حساس و پیچیده است.

سیاست‌گذاری و آینده‌پژوهی در آب مهم است. ترکیه ۴۰ سال است روی این سیاست‌ها کار می‌کند تا آب‌ها را کنترل کند. یکی از مقامات ترکیه‌ای فعال در حوزه پژوهش آب به من می‌گفت ما بلایی سر عراقی‌ها بیاوریم که یک بشکه نفت بدهند، نصف بشکه آب بگیرند.

آب هیرمند را نباید به طناب‌کشی و بازی برد-باخت با طالبان تبدیل کرد. نباید اینطور وانمود کرد که اگر آب هیرمند را به ما بدهند ما بردیم و اگر ندهند ما باختیم. طالبان را نباید وارد بازی غیرت پشتون و غیرت طالب کرد؛ آن وقت طالب می‌گویند سرش هم برود به هیچ وجه نباید آب به ایران برسد.

حسین فرجاد امین: قرارداد ۱۳۵۱ به نفع ایران نبود/ سفیر ایران در افتتاحیه بند کمال خان شرکت کرد/ سد کمال خان با سیمان زابل ساخته شد/ احمدی نژاد مانع امضای سند رژیم حقوقی هریرود شد

«حسین فرجاد امین» معاون سابق ستاد افغانستان وزارت امور خارجه گفت: قرارداد ۱۳۵۱ در زمان خودش اصلا به نفع ما نبود. ایران تحت فشار و اجبار زیر بار این قرارداد رفت. یکی از کار‌های فروغی این بود که به افغان‌ها پول بدهد تا این قرارداد امضا شود، چون انقلاب دهقان‌ها در وضعیتی بود که آمریکا نگران بود و این آب برای دهقان‌های افغانستان اهمیت داشت.

سال ۱۳۸۱ در نظام جدید اولین کسی که ساز مخالفت با قرارداد را آغاز کرد، وزارت نیرو بود. وزارت نیرو می‌گفت باید بزنیم زیر این قرارداد، چون به نفع ما نیست و باید بهتر از این‌ها را بگیریم؛ این یعنی عدم درک درست از اینکه در کله افغان‌ها چه می‌گذرد.

دو سال دعوا بین وزارت خارجه و وزارت نیرو بود و در نهایت آقایان حرف وزارت خارجه را گوش دادند که تا توافق جدیدی شکل نگرفته، نباید توافق قبلی را تق و لق کنید. در اولین جلسه کمیساری آب هیرمند، افغان‌ها گفتند آب نیست و ما دیگر برف نداریم و نمی‌توانیم آب به شما بدهیم. افغان‌ها شکایت داشتند از اینکه جمهوری اسلامی ایران در سی چهل سال گذشته چاه نیمه درست کرده و بیش از سهمش برداشت کرده است.

جالب اینجاست که در حالی که نظام افغانستان در همه این سال‌ها فروپاشیده بود، «ایستگاه آب‌سنجی دهراوود» همیشه فعال بوده و هر روز «دبی» آب را بررسی می‌کرده است. یکی از ادعا‌هایی که همین امروز افغان‌ها مطرح کرده‌اند این بوده که باید اول صورت‌حساب آب‌های اضافی را که این سال‌ها برداشت کردید بدهید.

ما از روز اول گفتیم اگر افغان‌ها کنترل‌شان را بر آب عملیاتی کنند، به ما آب نمی‌دهند و باید بروید دنبال منابع جایگزین؛ چون این آب پایدار نیست و نباید روی آن سرمایه‌گذاری کنید. در هیچ مقطعی مسئولان درک واقعی از ادامه وضع نداشتند؛ با ادامه این وضع، افغان‌ها این قرارداد را هم پاره می‌کنند. این‌ها می‌گویند شما نفت دارید ما آب داریم.

آیا در همه این سال‌ها جهاد کشاورزی نوع کشت سیستان را تغییر داد؟ به نماینده‌ها گفتیم بروید دنبال سرمایه‌گذاری روی مسیر‌های ترانزیتی. الان کامیون افغانی که از این مسیر ترانزیتی می‌گذرد هیچ هزینه‌ای نمی‌کند. تازه موقع رفتن کامیونش را هم پر از گازوییل می‌کند و می‌رود.

از همه این‌ها دردآورتر اینکه سفیر وقت ایران در افغانستان در افتتاحیه فاز دوم سد کمال‌خان شرکت کرد. اداره سیاسی وزارت خارجه به ایشان تلکس زد که با اجازه چه کسی به این مراسم رفتید؟ ایشان جواب داد من سفرم را با آقای رحیم‌پور به صورت تلفنی هماهنگ کرده بودم. او گفت که من اطمینان دارم که اشرف غنی می‌خواهد بند کمال خان را تاسیس کند و طبق جدول و قرارداد از این بند کمال خان به ما آب بدهد. وزارت نیرو نقشه‌های بند کمال خان را به ما نشان داد و ما را توجیه کرد که این بند اگر ساخته شود، حتی اگر افغان‌ها بخواهند هم نمی‌توانند آب به ما بدهند. وضعیتی که امروز ما دچار آن هستیم.

زمانی که آقای ظهره‌وند سفیر ایران در افغانستان بود مذاکراتی درباره پل میلک با افغان‌ها کرد و به طرف افغانی گفت چرا می‌خواهید پل بزنید؟ کف همین رودخانه که خالی است؛ آسفالتش کنید! یعنی به افغان‌ها گفت ما اصلا فکر نمی‌کنیم اینجا قرار است آبراه شود.

در همه این سال‌ها گزارش‌های متعددی داریم که سیمان زابل را برده اند که با آن سد بسازند. گفتند ما این سیمان زابل را اصلا درست کردیم که به افغانستان بفروشیم! در جلال آباد، کانال گمبیری را می‌خواستند احداث کنند؛ شرکت «طوس آب» مشهد برنده مزایده شد. ۲۸ اسفند ۱۳۹۰ مهندس آشوری را ترور کردند و ما پروژه را جمع کردیم. یا دکتر ناکامورا ژاپنی را ترور کردند.

گفتیم پاسخ بدهید، گفتند نه افغان‌ها همیشه به ما گفته‌اند که آب می‌دهیم؛ ما هم برادریم و فلان. رفتیم پیش آقای کرزی، ایشان گفت «آه برادر آب که چیزی نیست، از ما جان بخواهید.» بعد رفتیم پیش اسماعیل خان، گفت آب که اصلا موضوع انسانی است و ارزش این را ندارد که با شما دعوا داشته باشیم. اما همین بند کمال خان را سکولار‌ها زدند. اینکه الان می‌گویید با دولت‌های سکولار رابطه بهتری داشتیم، غلط است. حالا طالبان یکم بی‌نزاکت‌تر است.

همین عبدالله عبدالله که ما فشار آوردیم و رئیس اجرایی کردیم، آمد تهران و جلسه‌ای با خانم ابتکار داشت. ابتکار نیم ساعت روضه محیط زیستی خواند، آخرش عبدالله گفت «ما آبی که به شما بدهیم و شما بریزید در هامون‌ها و آفتاب بزند و خشک شود را نداریم.»

الان هم هر گونه امید بستن به طالبان برای اینکه آب به ما بدهد، امید واهی است. وقتی شما برای افغان‌ها راه ترانزیتی درست کردید و این‌ها را به صادرات محصولات کشاورزی‌شان امیدوار کردید دیگر نباید انتظاری داشته باشید، وگرنه افغانستان محصور در خشکی چرا باید امیدوار می‌شد؟ ما در چابهار به این‌ها زمین دادیم و سرمایه‌گذاری را به هندی‌ها دادیم و بین خودمان و پاکستان دعوا درست کردیم؛ آخرش چه فایده‌ای برای ما داشت؟

سال ۱۳۸۸ آقای کرزی برای انتخاب مجدد به شدت به حمایت ایران نیاز داشت. ما در اداره حقوقی وزارت خارجه گفتیم حالا که این قدر به ما محتاج است، پس یک مابه‌ازایی از او بگیریم. یک نامه مشترک بین رئیس جمهور ایران و ترکمنستان به کرزی تنظیم شد و خواستار گفتگو درباره رژیم حقوقی هریرود شدیم. یک یادداشت تفاهم سه‌جانبه هم تنظیم شد که بین ایران، افغانستان و ترکمنستان برای همین رژیم حقوقی هریرود به امضا برسد.

همه کار‌های امضای تفاهم‌نامه انجام شده بود؛ قبل از اینکه کرزی وارد ایران شود به سفارت ایران در کابل گفته بودیم که این یادداشت تفاهم در دستور کار ماست. یک نامه دست‌نویس از آقای فداحسین مالکی سفیر وقت ایران در کابل هست که گفته «دست بردارید از این کار. این چه کاری است؟ اجازه بدهید رئیس جمهور انتخاب شود؛ این که چیزی نیست، من بالاتر از این‌ها را او می‌گیرم.» این اسمش ساده لوحی است.

با همه این احوال منوچهر متکی وزیر وقت خارجه می‌خواست یادداشت تفاهم امضا شود اما آقای احمدی‌نژاد مانع از امضای این سند شد و گفت «اگر این سند را امضا کند مردم به او رای نمی‌دهند.» امروز همین آقای فداحسین مالکی رئیس جمهور را تحریک کرده که این حرف‌ها را بزند. این یعنی ما در هیچ مقطعی از تاریخ منافع‌مان را تشخیص نداده‌ایم. دوستان می‌گویند به موضوع اتباع افغان در ایران دست نزنید، این‌ها بمب ساعتی‌اند. ما میگوییم این سیستانی‌هایی که در اثر کمبود آب بیکار شده‌اند را بیاورید تهران، با این افغان‌هایی که در تهران ساکن هستند جابجا کنید.

هیچ جایگزینی برای آب هیرمند نداریم/ اگر سد‌های هریرود ساخته شود آب مشهد قطع می‌شود

یک کارشناس دیگر در حوزه افغانستان در وزارت امورخارجه گفت: مناسبات آبی ما با افغانستان به قبل و بعد از سد کمال خان تقسیم می‌شود و هیچ ربطی به دولت‌های سکولار و کمونیست ندارد. قبل از کمال خان، نهایت آب را می‌ریختند در نهر لشکری و اگر آب بود بقیه‌اش می‌آمد پایین و به ما می‌رسید. افغان‌ها یک سندی تحت عنوان «توسعه آب» به امضای اسماعیل خان دارند؛ این یعنی بنیان این وضعیت فعلی به امضای همین اسماعیل خانی گذاشته شده که به مشهد پناه آورد.

ما هیچ جایگزینی برای آب سیستان نداریم. محیط زیست سیستان وابسته به آب هیرمند است و ما نمی‌توانیم از آب هیرمند و فراه‌رود بگذریم. ما زمان احداث سد کمال خان تماشا کردیم الان هم نظاره‌گر احداث سد بخش‌آباد و سد‌های روی هریرود هستیم. تیر پلی که روی هریرود زده‌اند عین کمال خان است و فقط آب را از مسیر طبیعی منحرف می‌کند که به ما نرسد.

همه مقامات می‌گویند به قرارداد ۱۳۵۱ پایبندند، اما اینطور نیست. این‌ها نمی‌خواهند به ایران آب بدهند. از وقتی که جمهوریت در افغانستان رفته، همه مهندسان و کارشناسانشان هم رفته‌اند و مانده همین چهار تا بیل به دست و تراکتور. این‌ها الان دارند نهرسازی می‌کنند. اشرف غنی نهضت سدسازی را راه انداخت؛ این‌ها دانش فنی ندارند، اما دارند موازی نهر لشگری، یک نهر بزرگتر می‌سازند. با این کار در آینده مساله آب را از مساله دولت-دولت به دولت-مردم تبدیل می‌کنند.

اگر ما امروز به یک جمع‌بندی درست از ماجرا برسیم، امروز روز خوب ما خواهد بود. اگر ما با این چالش در مشهد روبرو شویم چه خواهد شد؟ اگر آب هریرود قطع شود، ۷۰ درصد آب مشهد قطع خواهد شد.

سیاست نظام، پر کردن ترکیب جمعیتی ایران با مهاجران افغان است

یک کارشناس مسائل سیاسی افغانستان وزارت امور خارجه ایران گفته است: معمولا می‌گویند مشکلات سخت پاسخ‌های راحتی دارند. بعد از سفر رئیس جمهور و وزیر به استان سیستان بلوچستان، در سمینار سفرا با آقای کاظمی قمی دیدار داشتیم. همه انتظار داشتیم در مورد مساله بحث شود و جواب دهند که اصلا چرا این سفر انجام شد. پاسخ کاظمی قمی ساده بود؛ گفت این سیاست مقامات عالی‌رتبه نظام است که نباید با طالبان تقابل داشته باشیم. پس وارد تقابل نشوید. یعنی ما همیشه باید تعامل داشته باشیم. می‌گفتند اگر تقابل مطرح شود باید پاسخی برایش داشته باشید، چون هزینه آن خیلی بیشتر از استفاده‌ای است که ما می‌توانیم داشته باشیم.

در همه این سال‌ها در مساله مهاجران افغانستان چه کار کارشناسی انجام شده است؟ نقش وزارت خارجه در انتهای دستگاه‌هایی است که در رابطه با افغانستان کار می‌کنند. آیا اطلاع دارید که در حال حاضر سیاست نظام این است که بهترین جایگزین برای پر کردن ترکیب جمعیتی ما، همین افغان‌ها هستند؟ سوال ما در اداره کل این است که این تعریف دولت فراگیر، که ما مبدع آن بودیم را چطور باید برای افغان‌ها تبیین کنیم. بقیه مسائل اصلا قابل طرح نیست.

ابراهیم رحیم پور: اشرف غنی می‌گفت چرا بدون اجازه ما با طالبان کار می‌کنید؟ وزارت خارجه ظریف مخالف کار علنی با طالبان بود

«ابراهیم رحیم‌پور» معاون پیشین وزیر خارجه گفته است: سال ۱۳۸۵ در جلسه‌ای با آقای حداد عادل، ایشان از حجاب همسر اردوغان خیلی تعریف کرد. من به حدادعادل گفتم ملاک‌های من فراتر از ملاک‌هایی است که شما مطرح می‌کنید. شما فکر می‌کنید اگر در اروپا کلیسا حاکم بود بهتر بود یا این سکولار‌های موجود؟ در هندوستان حزب مذهبی بی‌جی‌پی بهتر است یا کنگره؟ در افغانستان، طالبان بهتر است یا دولت‌های بعد از حمله آمریکا؟ در ایران هم بازرگان مسلمان بسیار بهتری بود و اعتقاد داشت دین‌دار باید باشید، ولی برای حکومت دینی ملاحظات شدید داشته باشید.

اشرف غنی چند بار به آقای روحانی پیغام داد و در حاشیه نشست‌ها به آقای ظریف گفت که چرا با طالبان بدون اجازه ما کار می‌کنید؟ چرا بدون اجازه ما با این‌ها ملاقات می‌کنید؟ دو سال حرف از آب نزد و مساله «آب در برابر امنیت» را مطرح کرد؛ وقتی جوابی از طرف ما نشنید، آن سخنرانی را انجام داد و حرف از «آب در برابر نفت» زد.

در مورد مساله حضور سفیر سابق ایران در افغانستان در افتتاح سد کمال خان باید بگویم در وزارت خارجه بدون تلکس امکان ندارد کاری انجام شود. در مورد این مساله با سفیر اختلاف نظر داشتم. من می‌گفتم چرا نمی‌روی سد کمال خان را ببینی؟ می‌گفت اجازه نمی‌دهند. من گفتم ما از اهرم‌های خودمان استفاده می‌کنیم، باید بروی ببینی. در جلسات مختلف به سفیر گفتم در قضیه آب، آن‌وری غش نکن. می‌گفت درست می‌شود؛ من می‌گفتم درست نمی‌شود. کمیته آب تشکیل شده بود و معلوم بود که خبری از آب نیست و از این کمیته‌ها برای ما آب در نمی‌آید.

در مورد اتباع افغان در ایران هم من حرفی با مساله اعزام آن‌ها به سوریه ندارم اما می‌گویم اگر میتوانیم این‌ها را برای سوریه تربیت کنیم، چرا برای منافع خودمان در افغانستان از این‌ها استفاده نکنیم؟

در مورد بندر چابهار هم معتقد بودم این پروژه برای ما چیزی نداشت. هندی‌ها ۸۰ میلیون دلار پول آوردند و می‌خواهند کل بندر را مدیریت کنند، آن هم به خاطر تضادی که با پاکستانی‌ها دارند. معتقدم در چابهار موجب رنجش پاکستان شدیم و در مورد افغانستان هم داریم مفت و مجانی چابهار را به کامیون‌های افغانستان می‌دهیم. این سیاست غلطی بود.

در افغانستان اهرم‌سازی نکردیم. طالبان هم همیشه پررو بوده و هست. در دوره ظریف همیشه با کار علنی با طالبان مخالف بودیم. دوستان می‌گفتند آمریکایی‌ها باید از منطقه بروند و ته دلشان هم این بود که طالبان بیاید. خب آخرش هم آوردندشان.