سیدمصطفی محقق‌داماد؛ روحانی بانفوذی که مخالف حجاب اجباری است
محقق داماد که دو برادرهمسرش برای سال‌ها ریاست دو قوه از سه قوه کشور را برعهده داشتند، به دلیل بیاناتی و ارایه قرائتی متفاوت از فضای فقهی مسلط بر حوزه‌ها از حجاب و قانون تازه مصوب شده درباره آن، از یک روحانی که قدرت فقه پویا را یادآوری کرده و با ارائه جزییاتی متفاوت از حدود شرع در حوزه حجاب از صدر اسلام تا امروز، مقابل روحانیون انقلابی تندرو قد علم کرده است.
مصطفی محقق داماد، همواره نام مهمی در حوزه فقهی و علوم دینی و دانشگاهی بوده است. اگرچه دوره‌ای ریاست سازمان بازرسی کشور را برعهده داشت و نام خود و خانواده‌ای که با آنها وصلت کرد به اندازه‌ای در مرکز هسته سیاست در ایران بود که می‌توانست در سمت‌های بیشتری باشد اما حیطه حوزه و دانشگاه را برگزید.
به گزارش اعتماد، فرزند سیدمحمد محقق داماد و نوه دختری شیخ عبدالکریم حائری یزدی (بنیانگذار حوزه علمیه قم) که نزد بزرگ‌ترین استادان حوزه علوم دینی را فراگرفت، اگرچه هرگز عضو هیچ حزب و دسته و گروهی نبود اما واکنش‌هایش به رخدادهای سیاسی و نامه‌های مهمی که در برهه‌های مهم تاریخی به رشته تحریر در آورد از او چهره‌ای منتقد و نزدیک به جریان اصلاحات ایجاد کرده است.
حالا محقق داماد که دو برادرهمسرش برای سال‌ها ریاست دو قوه از سه قوه کشور را برعهده داشتند، به دلیل بیاناتی و ارایه قرائتی متفاوت از فضای فقهی مسلط بر حوزه‌ها از حجاب و قانون تازه مصوب شده درباره آن، از یک روحانی که قدرت فقه پویا را یادآوری کرده و با ارائه جزییاتی متفاوت از حدود شرع در حوزه حجاب از صدر اسلام تا امروز، مقابل روحانیون انقلابی تندرو قد علم کرده است.
در ویدیویی که در روزهای اخیر از گفت‌وگوی قدیمی محقق داماد بازنشر شده او می‌گوید که از صدر اسلام و از زمان پیامبر(ص) در مورد حجاب اجباری در میان نبوده است و مطرح می‌کند که «حکومت اسلامی موظف به ملزم کردن خانم‌ها به حجاب نیست.»
وی می‌گوید که بسیاری از احکام در شرع وجود دارند که ضمانت اجرای آنها با خود خداست و حکومت اسلامی نمی‌تواند اجرای همه واجبات را در قانون بیاورد؛ اگر کسی می‌خواهد حکومت اسلامی به‌پا کند باید این موضوع را برای خودش حل کند که نمی‌شود همه احکام را در قانون آورد و الزامی کرد. مثلا حج واجب است؛ آیا باید بانک‌ها به یک مرکزی در نظام خبر بدهند که فلانی برای رفتن به حج استطاعت مالی دارد و نظام اسلامی او را وادار به حج کند؟!
یک جست‌وجوی ساده به ما نشان می‌دهد که این گفت‌وگو مربوط به روزهای اخیر نیست. به‌رغم اینکه بسیاری از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها از این اظهارات به عنوان «پاسخ کوبنده دکتر مصطفی محقق داماد به ۲۰۹ نماینده طومارنویس و تحصن‌کنندگان حجاب» یاد کردند اما این بخش کوتاه از اظهارات محقق داماد، مربوط به گفت‌وگویی مفصل و سه قسمتی با برنامه باشگاه اندیشه‌های حقوقی است که توسط پژوهشکده حقوق تولید شده و تاریخ آن نیز تیر ۱۴۰۳ است؛ در روزهای داغی که قانون حجاب و عفاف در هزار دالان حقوقی بین مجلس و شورای نگهبان نهایی شد و پارلمان و خیابان شاهد حضور روحانیونی بود که بر تسریع در تدوین و ابلاغ و اجرای قانون جدید برای حجاب تاکید داشتند.
در میانه اسفند ماه سال جاری نیز خبر رسید که او در نامه‌ای به مراجع درباره قانون حجاب و عفاف هشدار داده و گفته است که «مکررا از سوی مقامات عالی کشور در ملاقات با مسوولان کشوری تذکر داده شده است که موضوع حجاب باید از طریق فرهنگی پیگیری شود، نه با چوب و فلک؛ ولی تصویب این قانون، خلاف منویات و تذکرات مرجعیت است.»
براساس متن منتشر شده از این نامه محقق داماد به مراجع تاکید کرده است که «اینک که این قانون هنوز ابلاغ نشده و لازم‌الاجرا نگردیده به عنوان یک دانش‌آموخته حوزه علمیه قم از شما بزرگواران استدعا دارم در راستای رسالت فرهنگی نهاد مرجعیت برای حل این معضل اجتماعی که عدم توجه به آن ممکن است موجب خسارت به دین و آیین و نظام و کشور عزیزمان شود عنایت ویژه فرموده تا مساله از طرق پیش‌بینی شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به نحو شایسته حل و فصل گردد.» محقق داماد که قبلا برای بیش از یک دهه، رییس سازمان بازرسی کل کشور، از نهادهای قوه قضاییه را برعهده داشت در این نامه هشدار داده بود که «قوه مجریه آمادگی اجرای این قانون را ندارد و آن را غیرقابل اجرا و بر خلاف مصالح عامه می‌داند.»
نامه البته با واکنش‌های مختلفی از جانب رسانه‌های اصولگرا همراه شد. خبرگزاری رسا در مطلبی با بیان اینکه «محقق داماد در حالی چنین ادعایی را مطرح کرده که مراجع و علما در دیدارها و سخنرانی‌های مختلف، از وضعیت نامناسب حجاب در جامعه گلایه کرده و خواهان رسیدگی به این وضعیت شده بودند» نوشت: «حمایت مراجع تقلید و علما و شخصیت‌های برجسته حوزه از طرح نور فراجا دلیل دیگر بر نادرستی ادعای آقای محقق داماد به شمار می‌آید.»
محقق داماد کیست؟
سیدمصطفی محقق احمدآبادی معروف به محقق داماد، استاد تمام بازنشسته حقوق دانشگاه شهید بهشتی است. او فرزند آیت‌الله سید محمّد محقّق داماد و نوه دختری آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم است.
در گفت‌وگویی با گروه آیین و اندیشه خبرگزاری فارس در بهمن سال 1391 درباره این نسبت خانوادگی می‌گوید که «آن زمان که بچه بودم از خدا این‌قدر نمی‌ترسیدم که از این موضوع می‌ترسیدم [با خنده] که مبادا خلافی مرتکب شوم، بگویند نوه آیت‌الله حائری خلافی مرتکب شده است. برخلاف طلاب دیر به دیر موی سرشان را می‌تراشیدند تا در هزینه‌ها صرفه‌جویی کنند، من این امکان را نداشتم و باید موی سرم را همیشه کوتاه نگه می‌داشتم تا نگویند نوه آیت‌الله حائری فوکول گذاشته است.»
محقق داماد سال‌ها قبل با تنها دختر آیت‌الله میرزا هاشم آملی لاریجانی ازدواج کرد و داماد خانواده لاریجانی محسوب می‌شود. خود او درباره ماجرای این ازدواج گفته است: «آقای آملی با پدرم دوستی صمیمانه‌ای داشت. منزلی اجاره‌ای نزدیک منزل پدری من داشتند. پدر و مادرم شنیده بودند که ایشان یک دختر دارد. بر اثر رفت و آمد زیادی که پدرم با ایشان داشت در سال 1343 ازدواج ما اتفاق افتاد. واسطه ازدواج ما فردی بود که هم در درس آیت‌الله میرزا هاشم آملی و هم درس آیت‌الله محقق داماد (پدرم) شرکت می‌کرد و او آیت‌الله جوادی آملی بود. آقای جوادی درس پدرم را تقریر می‌کرد، چه گفت‌وگویی میان آنها انجام شد من در جریان نیستم. آن زمان قصد ازدواج نداشتم، ناگهان چنین صحبتی شده بود. نخستین کسی که مرا مطلع کرد، دایی بزرگم بود. دایی من مرحوم حاج آقا مرتضی حائری توصیه کردند که من تردید نکنم و قبول کنم.»
در همین گفت‌وگو او درباره پسران خانواده لاریجانی می‌گوید: «همه برادرهای خانم من آن زمان حکم فرزندان من را داشتند… مقداری نقش برادر بزرگ‌تر برادران لاریجانی را من داشتم و برای موفقیت همه برادران دعا می‌کنم.» محقق داماد تحصیلاتش را در حوزه علمیه ادامه داد و فوق لیسانس حقوق و فلسفه اسلامی خود را از دانشگاه تهران گرفت. او دکترای خود را در دهه هفتاد خورشیدی، از دانشگاه کاتولیک لوون در کشور بلژیک و رشته حقوق بین‌الملل گرفت. او اگرچه به عنوان استاد دانشگاه شهید بهشتی از خدمت در هیات علمی بازنشسته شد، اما سابقه تدریس و مدیریت در دانشگاه‌های علوم اسلامی رضوی، مدرسه عالی شهید مطهری، تربیت مدرس و خوارزمی را نیز در سابقه دارد. او هم‌اکنون عضو پیوسته گروه علوم اسلامی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران و رییس این گروه است.
او از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۳ ریاست سازمان بازرسی کل کشور را عهده‌دار بود اما ۳۰ سال قبل مناصب اجرایی را ترک کرد. او به مدت ۱۳ سال از ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۳ رییس سازمان بازرسی کل کشور بود و در این سال جای خود را به سید ابراهیم رییسی داد. او یکی از اساتید حاضر در جلسه دفاع سیدابراهیم رییسی از رساله دکترایش (سال ۱۳۸۰) در مدرسه عالی شهید مطهری و استاد راهنمای او بود. به همین خاطر سکوتش در برابر صحبت محسن مهرعلیزاده در سال ۱۴۰۰ مبنی بر اینکه مرحوم رییسی ۶ کلاس سواد آکادمیک داشت، محل انتقاد نسبت به او شد.
محقق داماد اگرچه از لحاظ سیاسی عضو هیچ حزبی نیست، برخی رسانه‌ها او را نزدیک به جریان اصلاحات معرفی می‌کنند اگرچه سال 1391 او در گفت‌وگویی با فارس این مساله را رد کرده است: «برادر خانم‌های بنده می‌دانند من فکرم اصلاح‌طلبی به معنای صحیح کلمه است نه به معنای حزبی آن. آنان می‌دانند که من عضو حزب کسی نیستم، هیچ‌وقت در هیچ حزبی نبوده‌ام. خودشان می‌دانند که از لحاظ فکری آن‌گونه نیست که صددرصد با اصولگرایان مخالف باشم و نه صددرصد با اصلاح‌طلبان موافق. راست‌های سنتی به بنده احترام دارند و من هم برای آنان احترام قائلم. اصلاح‌طلب‌های مصطلح امروز در دوره‌ای چپ بودند که من هیچ وقت با چپ سازگاری نداشته و ندارم.»
نکته خواندنی دیگر در این گفت‌وگو روایت دوستی محقق داماد با سیدمحمدخاتمی است: «یکی از دوستان دوران جوانی من آقای سیدمحمد خاتمی، رییس‌جمهور سابق بوده است، تقریبا از دوره‌ای که هر دو یک مو در صورت نداشتیم با هم دوست بودیم.» او در همین گفت‌وگو خاطره دیگری از خود در دوران ریاست‌جمهوری خاتمی نقل کرده است: «زمانی که من رییس سازمان بازرسی و آقای خاتمی وزیر ارشاد بود، بر سر قانون میان‌مان جدل شد. بازرس فرستاده بودم برای بازرسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خاتمی به من تلفن کرد که فلانی حالا دیگر برای من بازرس می‌فرستی؟! گفتم: بازرس فرستادم اگر خلاف قانون وجود دارد بررسی شود و شاید در وزارتخانه ارشاد اسلامی خلاف قانون صورت گرفته باشد و ان‌شاء‌الله نگرفته باشد. به ایشان عرض کردم به نظر من قانون باید اجرا شود. به موجب قانون تمام ارگان‌ها و سازمان‌ها باید بازرسی شوند.»
سایت دیدبان – متعلق به نهادی دولتی – ۲۸ اسفند ۱۳۹۱ در آستانه انتخابات یازدهم ریاست‌جمهوری، در تحلیلی از مواضع سیاسی محقق داماد و گرایش اصلاح‌طلبان نسبت به او نوشت: «اصلاح‌طلبان برای بازگشت خود، از انتخابات پیش رو کمال استفاده را خواهند نمود. آنچه احتمال می‌رود آن است که اصلاح‌طلبان به دنبال تکرار ۲ خرداد ۷۶ می‌باشند
از همین رو شخصیتی را معرفی خواهند نمود که بتوانند به آن خاتمی دوم بگویند؛ این شخصیت مصطفی محقق داماد است.»
واکنش به رخدادهای سال 1388
محقق داماد در جریان حوادث پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۸۸ با نوشتن نامه سرگشاده خطاب به هاشمی شاهرودی، رییس قوه قضاییه وقت نوشت: «شگفتا! کار قوه قضاییه به جایی رسیده که از یک‌سو توسط ائمه جمعه موقّته توصیه به بی‌رحمی شوند و حدیث شریف «لا دین لمن لا رحم له» را فراموش کنند یا به «گرفتن اعتراف!!» مفتخر گردند و ازسوی دیگر توسط ریاست قوه مجریه به رعایت رأفت اسلامی و کرامت انسانی مورد خطاب قرار گیرند. البته بسیار خوب سفارشی بود که ایشان فرمودند ولی آیا بهتر نبود که رییس‌جمهور دولت نهم به جای چنین خطاب بشر دوستانه به جنابعالی یا لااقل در جنب آن، عتاب قانونی به وزیر کشورشان می‌کردند و وی را تحویل دستگاه عدالت می‌دادند؟ وزیری که تحت مسوولیت وی چنین وقایع شرم‌آوری اتفاق افتاده است مگر می‌تواند مسوول نباشد؟ آیا این نتیجه تاخیر حضرتعالی در اقدام قضایی نیست؟»
انتقاد از وابستگی و سیاست‌زدگی حوزه‌ها
دی ماه سال 1400 به مناسبت صد سالگی تاسیس حوزه علمیه قم نشستی با عنوان «صد سالگی حوزه علمیه قم و مسائل جامعه ایران» برگزار شد. از جمله سخنرانان این نشست، سید مصطفی محقق داماد بود که ناظر به موضوع «حوزه و نسبت روحانیت با سیاست» سخنانی فرمودند که مورد توجه رسانه‌ها نیز قرار گرفت.
جان کلام محقق داماد در این سخنرانی این بود که مرحوم آشیخ عبدالکریم حائری منظورشان از تاسیس حوزه در قم ایجاد پایگاهی بر مدار فضل علمی و اخلاق بود و نه سیاست. او در این سخنرانی همچنین تلویحا مطرح می‌کند که مداخله حوزه در سیاست باعث حرکت بر لبه تیز نقد و قضاوت مردمی می‌شود و نتیجه‌ای جز منفور شدن بین مردم و اختلاف بین روحانیون ندارد. ایشان خاطره ناگوار دخالت روحانیت و حوزه در مشروطیت و حوادث ناگواری مثل اعدام شیخ فضلﷲ نوری را گواهی بر این برداشت می‌دانند. محقق داماد همواره از مخالفان وابستگی حوزه علمیه به حکومت بوده و پویایی و رشد حوزه را در استقلال از حکومت، مخصوصا استقلال مالی می‌دانند. او بارها تاکید کرده که حوزه باید از نظر مالی مستقل و مثل گذشته از اموال خیرین و کسانی که به واسطه کد یمین و عرق جبین وجوهات شرعیه می‌دهند، ارتزاق کند.
انتقاد از مجلس یازدهم و تهدید آزادی بیان
بهمن ۱۴۰۱ طرحی در مجلس مطرح شد که جنجال‌برانگیز بود. کمیسیون قضایی می‌خواست ماده‌ای به ماده ۵۱۲ قانون مجازات اسلامی اضافه کند تا در موضوعات مختلف اظهارنظر‌ها در راستای قرائت رسمی باشد. کمیسیون قضایی مجلس چندین طرح در دست بررسی داشت و این طرح‌ها در قالب «افزودن یک ماده به کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی» ارائه می‌شوند. یکی از این طرح‌ها الحاق یک ماده به ماده ۵۱۲ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی بود، طرحی که به نظر می‌رسید در راستای تهدید و تحدید آزادی بیان و اظهارنظر برای افراد مشهور و شناخته‌شده باشد. ماده ۵۱۲ می‌گوید: «هر کس مردم را به قصد برهم زدن امنیت کشور به جنگ و کشتار با یکدیگر اغوا یا تحریک کند صرف‌نظر از اینکه موجب قتل و غارت بشود یا نشود به یک تا پنج سال حبس محکوم می‌گردد.» حالا کمیسیون قضایی مجلس در حال تدوین طرحی است که یک ماده به عنوان «ماده ۵۱۲ مکرر» به این بخش اضافه شود. می‌توان گفت، این «ماده مکرر»، در مجموع سلبریتی‌ها و افراد مشهور و پرمخاطب را هدف قرار داده است؛ آن‌هم با نگه داشتن شمشیر مجازات درجه سه بالای سر آنها؛ مجازاتی که طبق قانون مجازات اسلامی، شامل «حبس بیشتر از ۱۰ تا ۱۵ سال» و «جزای نقدی بیشتر از ۳۶۰ میلیون ریال تا ۵۵۰ میلیون ریال» است.»
رخدادهای سال 1۴۰۱ و اعتراض به احکام معترضان
محقق داماد از نخستین چهره‌هایی بود که بعد از ماجرای مرگ مهسا امینی به آن واکنش نشان داد. او در بیانیه‌ای در این باره تاکید کرد که «امر به معروف و نهی از منکر به معنای صحیح و منطبق با تعلیمات اسلامی را هرگز کسی انکار نمی‌کند، ولی به یقین این دو فریضه الهی شرایطی دارد و در راس آنها نه تنها آشنایی بلکه آگاهی کافی و عمیق مجریان با معروف و منکر است. تشکیل این نهاد و دادن آن به دست افراد ناآگاه انحرافی است روشن از تعالیم اسلامی و راهی است برای سلب آزادی‌های قانونی و شرعی شهروندان. در روایت مسعده بن صدقه امام‌صادق (ع) فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر باید توسط کسانی انجام شود که معروف را از منکر بشناسند نه کسانی که خود هدایت نشده‌اند تا دیگران را هدایت کنند.» او در بخش دیگری از این بیانیه نیز می‌گوید که «مظهر کامل معروف تذکر خیرخواهانه و نقد قدرت حاکمه است و نه دخالت در حریم خصوصی شهروندان و منحرف ساختن افکار عمومی از وظایف اصلی آنان. در جامعه‌ای که فساد و سوءاستفاده و رانت و اختلاس و ارتشا هر روز خبرش حتی از رسانه ملی به گوش می‌رسد و ارقامش حیرت‌آور است به یقین نهی از منکر معنای دیگری می‌یابد و موارد اهمی خواهد یافت و ترجیح اهم بر مهم روش خردمندان است.»
۲۵ آذر ۱۴۰۱، نامه سرگشاده ۹ بندی محقق داماد خطاب [نگاشته شده در ۲۴ آذر] به قضات دستگاه قضایی کشور منتشر شد. در بخشی از این نامه آمده بود: «در این ایام که کشورمان با بحران ناآرامی مواجه است و تمام مشکلاتی که موجباتش را ناتوانی دولت‌ها فراهم ساخته‌اند امروز به دامن دستگاه قضایی سرازیر شده، قضات کشورمان را با امتحانی عظیم روبه‌رو ساخته است. امتحانی که ناظرین آن عموم آحاد ملت ایران و داور نهایی آن پروردگار متعال است. الیس‌الله باحکم الحاکمین! سروران کرام! انتظار از شما بزرگواران ژرف‌نگری و امعان نظر در صدور رای به خصوص در دماء است که به اجماع فقها بلکه همه خردمندان عالم این موضوع جای احتیاط کامل می‌باشد. خطا و تساهل در خون و مجازات غیرمشروع نسبت به افراد را حافظه تاریخ فراموش نخواهد کرد! به این حدیث نبوی توجه فرمایید. ادروا الحدود عن المسلمین ماستطعتم فان وجدتم للمسلم مخرجا فخلوا سبیله فان الامام لان اخطا فی العفو خیر من ان یخطئ فی العقوبه. (کنزالعمال/۱۲۹۷۱) [تا جایی که می‌توانید حدود و مجازات‌ها را از مسلمانان دور کنید. اگر برای مسلمان [گناهکار] محمل و مفرّی یافتید او را آزاد کنید؛ زیرا اگر امام در بخشودن خطا کند بهتر است که در کیفر دادن گرفتار خطا شود.] این جمله شریف زمانی از پیامبر رحمت (ص) صادر شده که هنوز اثری از اندیشه تفسیر مضیق در امور کیفری نه در مغرب زمین و نه هیچ نقطه‌ای از جهان وجود نداشته است. با ورود اصطلاحات و نهادهای فقهی در قوانین کیفری ایران کار صدور رای در امور جزایی آن هم به نام دین خدا کار آسانی نیست، زیرا برای تفسیر و تبیین آنها مراجعه به منابع معتبر فقهی و طبعا اجتهاد قضایی لازم است و در غیر این صورت لا سمح‌الله رای صادره فاقد مشروعیت خواهد بود.» این نامه با واکنش تند حسین شریعتمداری در روزنامه کیهان مواجه شد. شریعتمداری نوشت: «جناب محقق داماد! چرا در نامه سرگشاده خود که به اصطلاح خطاب به قضات کشورمان نوشته‌اید و قبل از ارسال برای قضات، از کشکول چندرنگ B B C و VOA، سعودی اینترنشنال، دویچه وله، رادیو فردا، رادیو زمانه و سایت‌ها و شبکه‌های ضدانقلاب سر برآورده است! درباره این جنایت و عاملان شهادت مظلومانه شهید عجمیان لام تا کام سخنی نگفته و قلمی نچرخانده‌اید؟! حتما می‌دانید که پدر آن شهید چند سال در جبهه‌های نبرد به دفاع از وجب به وجب خاک ایران و جان و مال و نوامیس مردم این مرز و بوم ازجمله شما، مشغول بوده است. راستی در آن هنگامه خون و دود و آتش حضرتعالی کجا تشریف داشتید که در نامه کذایی خود حتی یک دفاع خشک و خالی از آن شهید و خانواده بزرگوارش را لازم ندیده‌اید؟!
واکنش به وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم
شهریور سال 1403 محقق داماد در سی و چهارمین همایش «بانکداری اسلامی» گفت: پول و مال ملت قوام ملت است، سرمایه ملت مثل خون رگ ملت است؛ آن را به دست افراد نابخرد و ناتوان ندهیم که قرآن به سفها تعبیر می‌کند. اختیار پول و مال‌تان را برای اداره به دست سفیهان ندهید.
او در این سخنرانی خود تاکید کرده است که «جناب رییس بانک مرکزی! من خطاب به حضرتعالی می‌گویم آقای دکتر همتی که تشریف بردند؛ فکر نان مردم باشیم، شکم گرسنه ایمان ندارد؛ به صراحت عجب مساله حکیمانه‌ای است.»
