از دلار ۷ تومنی ۵۷ تا حسرت دلار ۱۰۰۰ تومنی ۸۸

و اما دلار درسال ۱۴۰۰ با نرخ بی ثباتی تا حدود ۳۰ هزار تومان پیش رفت و امروز در بهمن ۱۴۰۰ به ۲۶ تومان رسیده است

نمودار تغییرات قیمت دلار از سال ۵۷ تا ۹۹

برای بررسی وضعیت نرخ ارز در ۴۲ سال گذشته، می‌توان تحولات نرخ غیر رسمی دلار را به پنج دوره تقسیم کرد: دوره اول از سال ۵۷ تا ۶۷، دوره دوم از سال ۶۷ تا ۷۳، دوره سوم از سال ۷۳ تا ۸۱ و دوره چهارم از سال ۸۱ تا ۹۲ (روزنامه دنیای اقتصاد) و دوره پنجم از سال ۹۳ تاکنون.

• دوره اول، از سال ۵۷ تا ۶۷

در سال ۱۳۵۷ و پس از وقوع انقلاب اسلامی، با توجه به وقایع پیش آمده و التهابات سیاسی و شرایط روانی ناشی از تغییر مدیریت سیاست‌گذاری اقتصادی، درآمدهای ارزی سابق کشور با ابهام مواجه شد. همچنین وقوع حمله خارجی در فاصله کمی پس از انقلاب ۵۷ نیز بر تشدید این شرایط تاثیر زیادی گذاشت. مجموع این قضایا باعث شد نرخ ارز با جهش چشمگیری در سال ۵۷ مواجه شود. داده‌های سری زمانی بانک مرکزی مربوط به نرخ ارز در بازار غیررسمی نشان می‌دهد که در نخستین سال‌های پس از وقوع انقلاب، نرخ ارز جهش یافت و از قیمت ۷ تومان، به ۱۰ تومان رسید. به این ترتیب نخستین شوک ارزی اقتصاد کشور، با ۴۰ درصد افزایش نرخ ارز در سال ۵۷ به وقوع پیوست.

لازم به ذکر است که تا اواسط سال ۶۸ کالاهای اساسی با نرخ دلار ۷ تومانی وارد میشد.

• دوره دوم از سال ۶۷ تا ۷۳

در سال ۶۷، کشور با یک شوک متفاوت ارزی با تغییرات وارونه‌ای در نرخ حقیقی ارز مواجه شد. به طوری که نرخ واقعی ارز با شوکی منفی ۳۰ درصدی همراه شد و به ۶ تومان رسید. بهبود تدریجی درآمدهای نفتی با نزدیک شدن به پایان جنگ، کاهش تقاضا برای ارز در این سال، دلایل عمده نخستین شوک ارزی منفی در اقتصاد ایران دانسته شده است.

به جز سال‌های اولیه دهه شصت، تغییرات نرخ ارز در این دوره نسبتا کنترل شده بود. در مجموع می‌توان گفت به‌رغم تنگنای پیش‌آمده در فروش نفت در سال‌های جنگ، سیاست‌های تعیین‌شده بر مبنای صرفه‌جویی در مصارف ارزی و مدیریت تقاضای آن، باعث شد با وجود کمبود شدید درآمدهای ارزی، قیمت دلار افزایش پیدا نکند.

دهه بعد از سال ۶۷، دوره اوج‌گیری تورم در اقتصاد ایران بود. با وجود این که نخستین دولت بعد از دفاع مقدس، کار خود را با نرخ تورم ۹ درصدی شروع کرد، اما تورم در این دوره تا نرخ ۴۹ درصد در سال ۷۴ افزایش یافت و تا سال ۷۶ نیز، کماکان در حدود ۲۰ درصد باقی ماند. در سال‌های ۶۸ و ۶۹ نرخ ارز هم‌پای تورم بالا می‌رفت و به همین دلیل تغییر عمده‌ای در نرخ حقیقی ارز دیده نمی‌شد. اما در سال ۷۰ افزایش ناگهانی در نرخ غیررسمی ارز به وقوع پیوست و دلار از قیمت ۸/۶ تومان، به ۱۴۲ تومان رسید.

در سال‌های ۷۰ و ۷۱، با وجود تورم‌های بالای ۲۰ درصدی، سیاست‌گذاران پولی با تزریق ارز به بازار درصدد حفظ نرخ آن برآمدند. به طوری که در این دو سال اقتصاد کشور شاهد وقوع کاهش ۲۰ درصدی در نرخ حقیقی ارز برای دو سال متوالی بود. برخی کارشناسان تورمی بودن اقتصاد در این سال‌ها و نگرانی مسئولان اقتصادی از اثرات رشد نرخ ارز بر تشدید تورم را عواملی می‌دانند که به تثبیت نرخ ارز در بازار غیررسمی در این سال‌ها دامن زده است.

• دوره سوم از سال ۷۳ تا ۸۱

با تشدید روند افزایشی قیمت‌های داخلی و تورم اقتصادی، نرخ ارز نیز به ناگهان در سال‌های ۷۳ و ۷۴ جهش بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. به این ترتیب اولین شوک عمده افزایشی در نرخ ارز، پس از شوک اولیه در سال ۵۷، در این دوره پدید آمد. نرخ ارز در سال ۷۳ در حدود ۴۶ درصد افزایش یافت و به ۲۶۳ تومان رسید و در سال ۷۴ نیز در حدود ۵۳ درصد افزایش یافت و به ۴۰۳ تومان رسید. چنین جهشی در نرخ ارز در اقتصاد کشور، نه در سال‌های پیش از آن سابقه داشت و نه در سال‌های بعدی -تا سال ۸۹- نمونه مشابهی پیدا کرد. البته تورم نیز در این بازه وضعیت مشابهی داشت. به طوری که نرخ تورم سال ۷۳ حدودا ۳۵ درصد و تورم سال ۷۴، بالغ بر ۴۹ درصد گزارش شده بود، که از جهشی بی‌سابقه در قیمت‌های داخلی در این دوره خبر می‌داد.

همزمان با وقوع شوک تورمی و از سال ۷۳ به بعد، با تکمیل بازسازی‌ها و تعدیل‌های صورت گرفته در اقتصاد کشور، دولت مجددا اقدام به «تثبیت نرخ ارز مرجع» کرد. پیش از این سال و در یک دوره هشت ساله، نرخ ارز رسمی بانک مرکزی تنها ۵ ریال افزایش یافته و از ۱۷۵ تومان در سال ۷۳، به ۱۷۵.۵ تومان در سال ۸۰ رسیده بود. حال آنکه ارز در بازار آزاد در سال ۸۰ به قیمتی در حدود ۷۹۲ تومان مبادله می‌شد و مشابه سال ۷۰، در این سال نیز شکاف ایجاد شده در سیستم ارزی چند نرخی، سیاست‌گذاران پولی را به تعدیل نرخ ارز غیررسمی واداشت. در سال ۸۰ قیمت ارز در بازار آزاد، بیش از چهار و نیم برابر نرخ رسمی آن بود. به این ترتیب در سال ۸۱، در پی نابسامانی بازار ارز و رانت‌های گسترده ناشی از چند نرخی بودن ارز، بانک مرکزی اقدام به افزایش نرخ ارز رسمی و رساندن آن به سطح ۷۹۵ تومان کرد.

• دوره چهارم از سال ۸۱ تا ۹۲

نرخ ارز در دهه هشتاد یعنی از سال ۱۳۷۹ تا سال ۱۳۸۹، از ۸۱۳ تومان به ۱۱۰۰ تومان رسید، یعنی رشدی تقریبا ۲۸ درصدی داشت. در سال ۹۰ همزمان با تشدید زمزمه‌ها مبنی بر محدود شدن درآمدهای نفتی، افزایش نرخ ارز حالتی شتابان به خود گرفت. نرخ غیررسمی ارز در پایان سال ۸۹ معادل ۱۰۳۳ تومان بود، اما در پایان اسفند سال ۹۰، بهای ارز در بازار آزاد ایران به میزان ۱۸۹۲ تومان تعیین شد. یعنی در سال ۹۰، نرخ غیررسمی ارز بالغ بر ۸۳ درصد افزایش یافت. بیشترین افزایش قیمت در دی‌ماه این سال به وقوع پیوست و نرخ ارز در عرض یک ماه رشدی ۱۸ درصدی به خود دید. شوک ارزی سال ۹۰ در سال ‌بعد نیز ادامه یافت و در تابستان ۹۱ نرخ ارز از حدود ۱۸۰۰ تومان در تیرماه، به حوالی ۲۳۰۰ تومان در پایان شهریورماه رسید. افزایش ناگهانی بعدی در نرخ ارز، در مهرماه سال ۹۱ رخ داد. در این ماه نرخ ارز با تقریبا ۹۰۰ تومان افزایش، به رقم ۳۱۸۲ تومان رسید. البته در سال ۹۱ دامنه نوسانات نرخ ارز بسیار زیاد بود و دلار بر حسب ریال رقم ۴۰۰۰ تومان هم تجربه کرد ولی بعد از آن روند کاهشی به خود گرفت و در سال جاری بین ۳۰۰۰ تا ۳۱۰۰ تومان در نوسان بود.

• دوره پنجم از سال ۹۲ تا ۹۹

براساس میانگین تغییرات قیمت ارز در ماه‌های فروردین تا اسفند ماه سال‌های ۹۳ تا ۹۶، نرخ ارز هر سال در طول دوره مهرماه تا دی رشد قابل توجهی دارد و پس از دی ماه تا حدودی کاهش می‌یابد، اما به نقطه قبلبازنمی‌گردد. به عنوان مثال نرخ ارز در فروردین ماه ۹۳ به میزان ۳۰۹۹ تومان بود که این رقم در پایان دی ماه همان سال از ۳۵۰۰ تومان عبور کرد، اما بهمن و اسفند مجددا کاهش یافته و به ۳۳۹۳ تومان می‌رسد.

در سال ۹۴ هم وضع به همین منوال است. تا مرداد ماه بهای دلار در دامنه ۳۳۰۰ تومان قرار دارد اما در شهریور ماه به کانال ۳۴۰۰ تومان می‌رسد و این روند در مهر، آبان، آذر و دی ادامه یافته و به ۳۶۷۳ تومان می‌رسد و دوباره در بهمن و اسفند حدود ۲۰۰ تومان کاهش می‌یابد، اما این رقم باز ۱۲۹ تومان بالاتر از بهایفروردین ماه ۹۴ است.

در سال ۹۵ همین سناریور تکرار می‌شود و در نهایت دلار از میانگین ۳۴۹۳ تومان در فروردین ماه به ۳۷۷۲ تومان در پایان اسفند می‌رسد، این روند در ۹ ماهه سال جاری هم تکرار می‌شود.

در واقع سکوی پرتاب دلار به قیمت‌های بالاتر در سال‌های ۹۳ تا ۹۶ رشد ۴ ماهه مهر تا دی است و دی بهای دلار تقریبا در هر سال به نقطه اوج در آن سال رسیده است.

بانک مرکزی در سال‌های اخیر همواره معتقد به تخلیه شدن اثرات تورم در نرخ ارز است و به نظر می‌رسد فصل پاییز و دی ماه با توجه به رشد تقاضای فصلی ارز و اوج‌‌گیری تحولات بازارهای جهانی، موقعیت مناسبی برای تنظیم نرخ ارز با بهای واقعی ارز باشد چرا که بعد از گذر از دی ماه، نرخ ارز با وجود کاهش بها، به سطح قبل از افزایش نرخ ارز در هر سال نمی‌رسد.

• بازارها در اوج حساسیت؛ خودرو، دلار و مسکن گوش به زنگ مذاکرات وین
• پنج ریسک اقتصاد ایران از دید مجمع جهانی اقتصاد
• رانت پاشی در بودجه ۱۴۰۱ مقابل دیدگان مردم