پشت صحنه سفر گروسی به تهران قبل از مذاکرات در ایتالیا؛ نشانه‌ای از تغییرات دیپلماتیک یا بازی سیاسی پیچیده؟
سفر رافائل گروسی به ایران در آستانه دور دوم مذاکرات جمهوری اسلامی با امریکا چه معنایی دارد؟ هدف از این سفر چه بود و چرا مقامات روسیه آن را مهم ارزیابی کردند؟
خبرآنلاین نوشت: سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، به تهران و دیدارش با عباس عراقچی، نقطه عطفی در دیپلماسی هسته‌ای ایران بود. این سفر، که در آستانه دور دوم مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالات متحده انجام شد، توجه جهانی را به‌ویژه به دلیل سفر بلافاصله عراقچی به مسکو برای رایزنی با مقامات روس به خود جلب کرد. اظهارات مقامات روسیه، که این سفر را «بسیار مهم» و تأثیرگذار بر مذاکرات رم توصیف کردند، پرسش‌هایی درباره اهداف گروسی، نقش اروپا در این مذاکرات و ارتباط این سفر با مکانیزم ماشه (snapback) مطرح کرده است.
چه آنکه سفر گروسی به تهران، که دومین سفر او در سال ۲۰۲۵ و اولین پس از انتخاب مجدد دونالد ترامپ بود، در شرایط حساسی انجام شد. مذاکرات عمان نیز که بین عباس عراقچی و استیو ویتکاف برگزار شد، «سازنده» توصیف شد و به توافق برای ادامه گفت‌وگوها منجر گردید. آنچنان که رسانه ها گزارش دادند که این مذاکرات با هدف بررسی لغو تحریم‌ها و محدودیت‌های هسته‌ای ایران انجام شد، اما پیشرفت آن به همکاری ایران با آژانس بستگی دارد. گروسی، که نقش آژانس را در نظارت بر هر توافق هسته‌ای حیاتی می‌داند، پیش از سفر به «لوموند» گفت: «بدون آژانس، هر توافقی فقط یک تکه کاغذ است.» در چنین فضایی سفر گروسی به ایران اهدافی مشخص داشته که در ادامه تشریح می کنیم:
اهداف اصلی سفر گروسی به ایران
۱. تقویت همکاری با ایران: گروسی در پی رفع موانع همکاری ایران با آژانس بود، از جمله بازگرداندن دسترسی بازرسان و نصب مجدد دوربین‌های نظارتی. چه آنکه «رویترز» گزارش داد که ایران دسترسی بازرسان آژانس را محدود کرده و برخی تجهیزات نظارتی را غیرفعال کرده است. گروسی در تهران با عراقچی و محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی، دیدار کرد تا این مسائل را حل کند.
۲. رفع ابهامات هسته‌ای: آژانس از یافتن ذرات اورانیوم در سایت‌های اعلام‌نشده و غنی‌سازی ۶۰ درصدی ایران ابراز نگرانی کرده است. در همین راستا «الجزیره» گزارش داد که گروسی به دنبال توضیحات درباره غنی‌سازی ۸۴ درصدی در فوردو بود. در تهران، او خواستار شفافیت بیشتر شد.
۳. آماده‌سازی برای دور دوم مذاکرات غیرمستقیم ایران ـ آمریکا: گروسی به «لوموند» گفته که آژانس باید در مذاکرات ایران و آمریکا نقش داشته باشد تا هر توافق قابل راستی‌آزمایی باشد. دیدار با عراقچی، که مذاکره‌کننده ارشد ایران است، تلاشی برای هماهنگی پیش از مذاکرات غیر مستقیم بین ایران و آمریکا بود.
۴. جلوگیری از تشدید تنش: گروسی در مصاحبه با «خبرگزاری فرانسه» هشدار داد که «فضای دیپلماسی در حال کوچک شدن است» و خواستار راه‌حل‌های دیپلماتیک شد. این سفر در پاسخ به تهدیدات اسرائیل برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران انجام شد. این در حالی است که دیدار گروسی با عراقچی در ۱۶ آوریل، که «ایندی‌پرشین» آن را «مفید» خواند، بر همکاری متقابل و رفع ابهامات تمرکز داشت. عراقچی به گروسی گفته بود که ایران آماده مذاکره است، اما «تحت فشار و ارعاب خیر». گروسی همچنین با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، دیدار کرد و پزشکیان بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای تأکید کرد.
اهمیت سفر گروسی از نگاه روسیه
سفر عراقچی به مسکو بلافاصله پس از دیدار با گروسی، که «عرب نیوز» آن را «از پیش برنامه‌ریزی‌شده» خواند، نشان‌دهنده هماهنگی نزدیک ایران و روسیه بود. مقامات روس، از جمله میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی، این سفر را «بسیار مهم» توصیف کردند و گفتند که بر مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا تأثیر خواهد گذاشت. دلایل این اهمیت از نگاه روسیه بر محورهای زیر قابل تحلیل است:
۱. هماهنگی استراتژیک با ایران
روسیه، به‌عنوان متحد کلیدی ایران و عضو شورای امنیت، نقش مهمی در مذاکرات هسته‌ای دارد. «تایمز آو اسرائیل» گزارش داد که مسکو از مذاکرات عمان استقبال کرد و هشدار داد که «مواجهه نظامی فاجعه جهانی خواهد بود». اولیانوف نیز در ۱۲ آوریل در X نوشت: «دیپلماسی تنها راه‌حل است.» سفر گروسی، که شفافیت برنامه هسته‌ای ایران را تقویت می‌کند، به روسیه اطمینان می‌دهد که ایران تحت نظارت بین‌المللی باقی می‌ماند، و این به مسکو کمک می‌کند تا از تشدید تنش با غرب جلوگیری کند.
۲. تأثیر بر مذاکرات غیرمستقیم ایران ـ آمریکا
روسیه معتقد است که پیشرفت در همکاری ایران با آژانس، شانس موفقیت مذاکرات غیرمستقیم ایران ـ آمریکا را افزایش می‌دهد. در این راستا سرگئی لاوروف به «اسپوتنیک» گفته: «مذاکرات ایران ـ آمریکا به نتایج ملموس نیاز دارد، و همکاری با آژانس پیش‌نیاز آن است.» دیدار گروسی با عراقچی، که به مسکو گزارش شد، به روسیه امکان داد تا مواضع ایران را پیش از مذاکرات هماهنگ کند. «گاردین» گزارش داد که ایران پیشنهاد انتقال اورانیوم غنی‌شده به روسیه را رد کرده، اما مسکو همچنان آماده میانجی‌گری است.
۳. جلوگیری از انزوای ایران
روسیه نگران است که عدم همکاری ایران با آژانس به قطعنامه‌ای در شورای حکام آژانس منجر شود، که می‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند. کارشناسان روابط بین الملل معتقدند که قطعنامه‌های قبلی باعث کاهش همکاری ایران شد. سفر گروسی، با ایجاد فضای مثبت، به روسیه کمک می‌کند تا از تشدید تحریم‌ها علیه ایران جلوگیری کند، که به تجارت دوجانبه آن‌ها آسیب می‌زند.
۴. نقش روسیه در شورای امنیت
روسیه می‌تواند از حق وتو در شورای امنیت برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل استفاده کند. سفر گروسی، با کاهش احتمال قطعنامه، به مسکو اهرم بیشتری برای حمایت از ایران می‌دهد. گمانه زنی ناظران سیاسی این است که عراقچی در مسکو از لاوروف خواست در صورت توافق، از لغو تحریم‌ها حمایت کند.
نقش نمایندگان اروپا در سفر گروسی
اگرچه بریتانیا، فرانسه، آلمان در مذاکرات غیرمستقیم ایران ـ آمریکا حضور مستقیم ندارد، اما به‌عنوان طرف‌های برجام، تأثیر غیرمستقیمی بر روند دارند. پرسش کلیدی این است که آیا گروسی به نمایندگی از اروپایی ها شرکت کرده است؟ ناظران سیاسی می گویند گروسی به‌عنوان مدیرکل آژانس، مأموریت مستقل دارد و نه به نمایندگی از اروپایی ها اما هدف گروسی از سفر به ایران برای رفع اختلافات فنی است، نه به‌عنوان میانجی اروپا. او در مصاحبه با «لوموند» تأکید کرده که آژانس در مذاکرات ایران و آمریکا بی‌طرف است، اما باید توافق را راستی‌آزمایی کند.
این در حالی است که اروپا خواستار گزارش جامع آژانس درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران است. یک دیپلمات اروپایی نیز به «رویترز» گفت: «ما نگران فعالیت‌های هسته‌ای ایران هستیم و گزارش آژانس مبنای اقدامات بعدی خواهد بود.» گروسی، با آگاهی از این فشار، سعی کرد با ایران به توافقی برسد تا از قطعنامه جلوگیری کند.
در همین راستا گروسی پیش از سفر با مقامات اروپایی با آنالنا بائربوک، وزیر خارجه آلمان، دیدار کرد. این دیدار، اگرچه غیررسمی، اما نشان می‌دهد که گروسی مواضع اروپا را در نظر دارد، اگرچه به نمایندگی از آن‌ها عمل نمی‌کند. در همین حال، اروپا نگران تشدید تنش با بازگشت ترامپ است. سفر گروسی، با کاهش احتمال قطعنامه، به اروپا کمک می‌کند تا فضای دیپلماتیک را حفظ کند.
آیا سفر گروسی با توقف مکانیزم ماشه مرتبط است؟
مکانیزم ماشه، که در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت تعریف شده، امکان بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را در صورت نقض برجام فراهم می‌کند. ناظران سیاسی هشدار دادند که ایران با عدم همکاری با آژانس، خطر فعال‌سازی این مکانیزم را افزایش می‌دهد.
چه آنکه در صورت تصویب قطعنامه ای در شورای حکام نیز از ظرفیت لازم برخوردار است تا پرونده ایران را به شورای امنیت ارجاع دهد و مکانیزم ماشه را فعال کند و مکانیزم ماشه به گزارش‌های آژانس وابسته است. گروسی در تهران خواستار نصب مجدد دوربین‌ها و دسترسی بازرسان شد. اگرچه کارشناسان سیاسی می گویند آمریکا منتظر نتایج سفر گروسی است تا درباره قطعنامه تصمیم بگیرد. گروسی با ایجاد فضای مثبت، سعی کرد این فشار را تعدیل کند.
سفر گروسی به تهران چه پیامی داشت؟
سفر گروسی به تهران، که با دیدار با عراقچی و سفر بعدی او به مسکو همراه بود، در چند سطح قابل تحلیل است:
۱. اهداف گروسی و موفقیت نسبی
گروسی با هدف تقویت همکاری، رفع ابهامات، و آماده‌سازی برای مذاکرات غیرمستقیم ایران ـ آمریکا به تهران آمد. او همکاری با آژانس را «ضروری» خواند. دیدار با عراقچی و پزشکیان، که هر دو بر صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای تأکید کردند، فضای مثبتی ایجاد کرد، اما شکاف‌های فنی باقی مانده است. در نتیجه گمانه زنی ها حاکی از آن است که موفقیت گروسی به ادامه همکاری ایران بستگی دارد.
۲. اهمیت از نگاه روسیه
روسیه سفر گروسی را کلیدی می‌داند، زیرا همکاری ایران با آژانس می‌تواند از قطعنامه و تحریم‌های جدید جلوگیری کند، که به روابط اقتصادی و سیاسی مسکو با تهران آسیب می‌زند. هماهنگی عراقچی با لاوروف در مسکو، که ناظران سیاسی آن را «سازنده» خواندند، نشان‌دهنده تلاش برای ایجاد جبهه متحد پیش از مذاکرات ایران ـ آمریکا است. این سفر نیز به روسیه امکان داد تا نقش میانجی را تقویت کند.
۳. نقش اروپا
گروسی نماینده اروپا نبود، اما فشار اروپا از طریق شورای حکام محسوس بود. گزارش ها حاکی از آن است که اروپا خواستار گزارش جامع آژانس است. گروسی با رایزنی غیررسمی با اروپا، سعی کرد تعادل را حفظ کند، اما تمرکز او بر مأموریت فنی آژانس بود.
۴. مکانیزم ماشه
سفر گروسی خطر مکانیزم ماشه را کاهش داد، اما آن را حذف نکرد. همکاری ایران با آژانس، که گروسی به دنبال آن بود، می‌تواند از ارجاع پرونده به شورای امنیت جلوگیری کند. با این حال، تهدیدات اسلامی و حساسیت ایران به فشارهای خارجی نشان می‌دهد که هر اشتباه دیپلماتیک می‌تواند این مکانیزم را فعال کند.
۵. تأثیر بر دور دوم مذاکرات ایران ـ آمریکا
دور دوم مذاکرات غیرمستقیم ایران ـ آمریکا به همکاری ایران با آژانس وابسته است. گروسی به «لوموند» گفت که آژانس باید توافق را راستی‌آزمایی کند. سفر او، با ایجاد فضای مثبت، شانس موفقیت مذاکرات ایران ـ آمریکا را افزایش داد، اما اختلافات فنی و فشارهای آمریکا (مانند تحریم‌های نفتی) همچنان چالش‌ساز است. «فایننشال تایمز» نیز هشدار داد که بدون انعطاف دو طرف، مذاکرات به بن‌بست می‌رسد.
در یک تحلیل کلان، سفر گروسی نشان داد که دیپلماسی هسته‌ای ایران در تقاطع فشارهای بین‌المللی و حمایت متحدانش قرار دارد. عراقچی با سفر به مسکو و تماس‌های منطقه‌ای، شبکه‌ای از حمایت ایجاد کرد که اثر تحریم‌ها را تعدیل می‌کند. با این حال، تهدیدات اسرائیل و فشار کنگره آمریکا می‌تواند مذاکرات را مختل کند.
سفر رافائل گروسی به تهران و دیدار با عباس عراقچی و سفر بعدی او به مسکو، تلاشی برای تقویت همکاری ایران با آژانس، رفع ابهامات هسته‌ای، و آماده‌سازی برای مذاکرات رم بود. روسیه این سفر را به دلیل تأثیر آن بر دیپلماسی و جلوگیری از قطعنامه‌های آژانس مهم می‌داند. این سفر خطر مکانیزم ماشه را کاهش داد، اما اختلافات فنی و فشارهای خارجی همچنان تهدید هستند. دیپلماسی عراقچی، با هماهنگی منطقه‌ای و سفر به مسکو، نشان‌دهنده استراتژی ایران برای حفظ موضع قوی در مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا است. از این رو این مذاکرات فرصتی برای توافق است، اما موفقیت آن به انعطاف آمریکا و همکاری ایران با آژانس بستگی دارد.
