رتبه سوم ایران در بحران فرونشست؛ خراسان رضوی، رکورددار این مخاطره در کشور

بیت‌اللهی ادامه‌داد: در استان‌های یاد شده با توجه به وسعت آنها، افزایش برداشت آب‌های زیرزمینی و کاهش نزولات جوی، موضوع افت سطح آب‌ سفره‌های زیرزمینی کاملاً مشهود است و به تبع آن، گسترش فرونشست زمین در این استان‌ها را شاهدیم.

وی ادامه‌داد: به طور مثال کل پهنه شهری اصفهان در معرض خطر فرونشست قرار دارد، در تهران نواحی جنوبی شامل مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ و حتی ۲۰ و شهرهای اقماری آن که بیش از سه میلیون نفر جمعیت را در خود جای داده است، همچنین در استان‌های فارس و کرمان شهرهای متعددی در معرض خطر فرونشست قرار دارند.

خطر تخریب ابنیه تاریخی

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: در برخی از این نواحی آثار تاریخی ارزشمندی در معرض خطر فرونشست قرار گرفته است. به طور مثال در اصفهان موضوع حفظ آثار و میراث تاریخی در برابر این پدیده مطرح است و از جمله میدان «نقش جهان» و بسیاری دیگر از آثار تاریخی شهر در زون فرونشست قرار گرفته است که خود را به صورت ترک خوردگی در محوطه‌ها و آثار تاریخی نشان داده است. همچنین در نقش رستم و تخت جمشید استان فارس و میراث فرهنگی استان‌هایی همچون یزد و سمنان، این آثار به وضوح قابل مشاهده است.

وی با بیان اینکه در شهر تهران نیز در سال‌های گذشته به دلیل افزایش برداشت آب‌های زیرزمینی، نرخ فرونشست افزایش یافته است، ادامه‌داد: در این راستا به دلیل کاهش نزولات جوی و کاهش حجم آب سدهای تغذیه کننده شرب تهران، تصمیم گیری شد که تعدادی چاه در محدوده شهری پایتخت و اطراف آن حفر شود که باید گفت همین مساله منجر به تشدید شرایط بحرانی و فرونشست خواهد شد و مستحدثات سطح زمین را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

بیت‌اللهی گفت:‌ در جنوب تهران بسیاری از مجتمع‌ها و تاسیسات استراتژیک و کلیدی کشوری و شهری همچون مخازن سوخت، پالایشگاه‌ها، لوله‌های متعدد، انتقال آب، گاز، فاضلاب و غیره وجود دارد و در چنین شرایط فشار و فرورفتگی در برداشت آب زیرزمینی سیاست‌ها باید این باشد که نگذاریم سطح آب بیش از این پایین برود.

وی به وجود مشکل مشابه در شهرهای بزرگ جهان از جمله توکیو، شانگهای، تیانجین، لس آنجلس، تایوان، اندونزی و غیره اشاره کرد که با ارائه راهکارهایی همچون تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، از افت سطح آب‌های زیرزمینی جلوگیری کرده یا آن را جبران کردند اما اقداماتی که ما در دستور کار داریم منجر به تشدید این بحران می‌شود.

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی خاطرنشان‌کرد: ‌اکنون به جز استان گیلان (که معتقدم به زودی علائم فرونشست را در این استان هم خواهیم دید)، در همه استان‌ها این پدیده توسعه یافته است و حتی در استان‌های سرسبز و پرآبی همچون مازندران و گلستان، پهنه‌های وسیع فرونشست زمین را داریم.

فرونشست سالانه بیش از ۱۰ سانتی‌متر در ۱۸ استان

وی اظهار داشت: در کشورمان حداقل در ۱۸ استان عدد فرونشست به سالانه بیش از ۱۰ سانتی‌متر رسیده است، این در حالی است که فقط ۱۰ درصد کل پهنه‌های فرونشستی جهان چنین وضعیتی دارند. به طور مثال در بهرمان رفسنجان ۴۰ سانتی‌متر در سال، در جنوب البرز ۳۵ سانتی‌متر، در گلستان ۲۲ سانتی‌متر، در جنوب تهران ۲۰ سانتی‌متر، در شمال غرب شهر مشهد ۱۷ سانتی‌متر، در ورامین ۱۷ سانتی‌متر، در اصفهان ۱۵ سانتی‌متر و در اطراف قم ۲۲ سانتی‌متر است.

بیت‌اللهی گفت: این اعداد و ارقام و تعداد گستره‌های فرونشستی، کشورمان را جزو سه کشور نخست جهان از این نظر قرار داده و از نظر تعداد زون‌های فرونشست در جهان در رتبه نخست هستیم.

وی بیان‌داشت: گستردگی این پدیده روی سطح زمین که به عنوان پاسخ طبیعت به دست‌درازی‌ها نمایان شده است، همچون آثار علائم یک درد و بیماری در بدن است که آثار آن همچون حفره‌ها، شکاف، فروریزش، ترک خوردگی مسیر جاده‌ها، لوله گاز، زیرساخت‌های ریلی، فرودگاهی، محدوده‌های شهری و مزارع کشاورزی خودش را نشان می‌دهد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اظهار داشت: نکته قابل تامل این است که در همان گستره‌های فرونشستی به کشاورزی عمدتا غرقابی می‌پردازیم، اما عملاً کشاورزی در این مناطق مختل شده است چرا که این شکاف‌ها اجازه عبور آب را نمی‌دهد؛ لذا این مسائل با خود مشکلات امنیت غذایی، تاثیر منفی بر زیرساخت‌های اساسی، شریان حمل و نقل و اماکن ارزشمند تاریخی را به دنبال خواهد داشت.

وی ادامه‌داد: فرونشست یک مخاطره طبیعی تلقی نمی‌شود، بلکه انسان‌ساخت است که با برداشت بی‌رویه آب، عدم مدیریت، آبیاری بی رویه، تولید محصولات آب‌بر و … به آبخوان‌های زیر سطحی خود فشار مضاعف وارد کردیم.

بیت‌اللهی افزود: آمارها نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی منجر به ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش بارندگی‌ها نسبت به دوره درازمدت شده است، اما کاهش منابع آب زیرزمینی بیش از ۵۰ تا ۶۰ درصد بوده است و این روند مرتبط با مدیریت نادرست ما در استفاده از منابع آب زیرزمینی است که منجر به عدم تعادل شده است.

وی در عین حال خاطرنشان‌کرد: تجربه موفق برخی کشورها که نرخ فرونشست خود را به صفر رسانده‌اند، نشان می‌دهد کنترل و توقف این پدیده به دست انسان میسر است. در این زمینه باید با مدیریت کشت و زرع، مکان‌یابی درست صنایع آب‌بر، توسعه درست سکونتگاه‌ها و … برداشت از آب‌های زیرزمینی را کنترل کرد و به تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها پرداخت.

صفر شدن فرونشست در دشت توکیو

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: در جایی همچون دشت توکیو (در ژاپن) که شرایط مشابه اصفهان داشته، نرخ فرو نشست اکنون به صفر رسیده است. این مهم نیازمند دانش پیچیده یا نیروی انسانی متخصص آنچنانی نیست و فقط با اقدامات ساده اما با عزم مدیریتی قابل انجام است، به طوری که با تغییر مسئولان این راهکارها نیز تغییر نکند.

وی تاکید کرد: این فرآیند، یک فرایند پیوسته زمانبر است که اگر اقدام شود کنترل خواهد شد. در این راستا سیاست‌های صرفه‌جویی در مصرف آب به‌ویژه در بخش کشاورزی که ۹۰ درصد مصارف ما در این حوزه است، می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد.

بیت‌اللهی افزود: متاسفانه شاهدیم در همین پهنه‌های فرونشستی با کشت برنج، هندوانه و سایر محصولات آب‌بر با شیوه‌های آبیاری غرقابی مواجهیم. اطراف نقش رستم در استان فارس چاه آب و زمین کشاورزی داریم که سبب شده این سازه تاریخی ترک بخورد.

وی تصریح‌کرد: ‌با یک سری مقررات و قوانین سختگیرانه، ما هم می‌توانیم سرزمین مان را حفظ کنیم و کار چندان پیچیده‌ای نیست.

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ادامه درخصوص مطرح‌شدن راهکارهایی همچون شیرین سازی و انتقال آب دریا به این مناطق، گفت: در تامین منابع آبی، رخداد فرونشست و گسترش آن متوجه پدیده اجتماعی دیگری می‌شویم که بسیار به هم مرتبطند و آن تمرکز بیش از حد جمعیت در یک سری از کانون‌های جمعیتی است.

وی یادآوری کرد: بیشترین تمرکز جمعیتی در تهران و ۱۰۰ کیلومتری اطراف آن، همچنین اصفهان، مشهد، تبریز، شیراز و ساری به ثبت رسیده است.

بیت‌اللهی ادامه‌داد: زمانی حدود ۳۰ تا ۳۵ سال قبل تامین آب جمعیت تهران از طریق آب سد کرج انجام می‌شد که آبی بسیار گوارا داشت، پس از آن با افزایش جمعیت و کاهش آب، از ظرفیت سد لتیان، لار، ماملو و اکنون سد طالقان به منظور شرب استفاده می‌شود و در شرایط فعلی به حفر چاه‌ها روی آورده‌ایم که کیفیت آب پایینی دارند، به طوری که کیفیت آب شرب تهران نسبت به ۳۵ سال گذشته ۱۰ برابر کاهش یافته است.

وی اضافه‌کرد: این تامین و انتقال آب، منجر به تمرکز بیشتر جمعیت در این مناطق می‌شود که نیازهای آبی، غذایی، صنعتی، اشتغال و غیره به محیط زیست تحمیل می‌کند؛ محیط زیستی که توان و تحمل محدودی دارد. لذا موضوع انتقال آب از دریای عمان که برای تهران مطرح شده نیز دردی دوا نخواهد کرد و راهکار اصولی نیست.

این مقام مسئول تاکید کرد: راهکار اساسی همانطور که رئیس جمهور نیز عنوان کرده توزیع همگن جمعیت در نواحی کنار دریا و توسعه مراکز معیشتی و شغلی در این نواحی است. باید به گونه‌ای مراکز معیشتی و شغلی در این نواحی به‌طور عادلانه توزیع شود تا جمعیت میل به «مهاجرت معکوس» داشته باشد.